نامه‌های امام زمان به عالمی که ۲۰۰ جلد کتاب نوشت

معروف است که امام زمان(عج) برای او سه نامه نوشته است. او و شیخ اسدالله کاظمینی تنها کسانی هستند که در غیبت کبری، نامه از امام عصر دریافت کرده‌اند.
مجتهد و راوی احادیث شیعه که در قرن چهارم هجری قمری می زیست، از پنج سالگی به تحصیل معارف دینی مشغول شد. توانایی هایی او، کسب علوم مختلف، تالیف حدود ۲۰۰ جلد کتاب و مرجعیت شیعه از ویژگی هایی است که نام شیخ مفید را نزد جهان اسلام نامدار و برجسته نگه داشته است. همچنین چهره های معروفی همچون سید مرتضی علم الهدی، سید رضی و شیخ طوسی از شاگردان او هستند.

گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ را به بهانه ۹ آذر ماه، روز بزرگداشت شیخ مفید می خوانید:

روایت حدیث از کودکی

محمد بن محمد بن نعمان، فقیه و متکلم، از علمای برجسته شیعه قرن چهارم هجری قمری و ملقب به شیخ مفید در روز یازدهم ذی‌قعده سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ قمری، در قریه «سویقه ابن بصری» از توابع «عُکبَری» در ده فرسنگی شمال بغداد، نزدیک شهر«دجیل» در یک خانواده اصیل و عمیق در مذهب تشیع که زندگی آنان مالامال از عشق به اهل‌بیت علیه السلام بود دیده به جهان گشود.

پدر او معلم بود به همین دلیل به «ابن المعلم» مشهور بود. عُکبَری و بغدادی نیز دو لقب دیگر او بود. درباره ملقب ‌شدن به مفید هم گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.

در منابع تاریخی دو فرزند برای مفید ذکر شده است؛ یکی ابوالقاسم علی و دیگری دختری که اسمش در منابع نیامده و همسر ابویعلی جعفری بوده است.

او فرزانه‌ای تلاشگر بود به‌طوری‌که پیش از سن دوازده‌ سالگی، از برخی محدثان اخذ روایت کرد و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست‌ سالگی حدیث شنید. در سنین هفت هشت ‌سالگی، از«ابن سماک» روایت نقل کرد.

او توانست از علم وافر، نژاد عربی و سکونت در بغداد(که مهد خلافت عباسی و علمای سنی مقرب نزد دربار بود) به‌عنوان برگ‌های برنده جهت مناظره‌های علنی با بزرگان اهل سنت استفاده کند و خدمات شایانی به مکتب اهل‌بیت علیه السلام بکند.

محدث بزرگوار، حاج میرزا حسین نوری در اثر گران‌قدرش«خاتمه مستدرک الوسائل» پنجاه تن از استادان شیخ مفید را نام می‌برد. در مقدمه چاپ جدید «بحار الأنوار» این تعداد به ۵۹ تن رسیده است. ممکن است بیش از اینها نیز بوده باشند.

شیخ مفید در نزد اینان که شیعه و سنی و زیدی بوده‌اند، علوم متداول عصر؛ یعنی ادبیات عرب، قرائت، کلام، فقه، اصول، حدیث، تفسیر، رجال و غیره را فرا گرفته است. او در هر درسی که شرکت می‌کرد به‌زودی به‌عنوان مستشکلی بارز شناخته می‌شد. اساتید معروف شیخ، همگی از اعاظم فقها و متکلمین و محدثین و رجال نامی بوده‌اند.

مدافع عقاید شیعه

شیخ مفید در عصر خود ریاست و مرجعیت شیعه را بر عهده داشت. او مشرب فقهی جدیدی را بر پایه اجتهاد بر اساس قواعد و اصول منظم پایه‌گذاری کرد که بعدا شاگردانش، سید مرتضی علم الهدی و شیخ طوسی، این راه را ادامه دادند. این شیوۀ اجتهاد، راه میانه‌ای بود بین روش حدیثی شیخ صدوق و شیوۀ قیاسی ابن جنید در فقه. او در آغاز برای استنباط احکام، اصولی را در کتاب التذکره بأصول الفقه تدوین کرد و سید مرتضی در کتاب الذریعه و شیخ طوسی در کتاب عده الاصول این ابتکار استاد را پی گرفتند.

شیخ مفید همچنین در تاریخ کلام شیعه جایگاه ممتازی دارد تا جایی که ابن ندیم او را پیشگام متکلمان و رئیس متکلمین در عصر خود می داند. او در فن مناظره بسیار چیره دست بود و به خوبی از عقاید شیعه در مقابل مخالفین دفاع می کرد. کتاب الفصول المختاره او شاهدی بر این مدعاست.

نامه های امام زمان به شیخ مفید و ارتباط خاص در غیبت کبری

شیخ مفید از عالمانی است که در زمان غیبت مورد عنایت ائمه علیهم السلام بوده است، به نحوی که در ظرف سه سال، سه توقیع از ناحیه امام زمان علیه السلام به او رسید که امام در خطابهایش به او چنین می فرمایند: «للاخ الاعزّ السدید الشیخ المفید: برادر عزیز و استوار شیخ مفید»؛ و در تعبیر دیگر: «سلامٌ علیک ایهاالعبد الصالح الناصر للحق الداعی الیه. سلام بر تو ای بنده شایسته خدا و ای یاری دهنده حق و دعوت کننده به سوی آن».

و جالب اینجاست که در زمان غیبت کبری هیچ توقیعی از ناحیه مقدسه نرسیده است، مگر برای شیخ مفید و شیخ اسدالله کاظمینی رحمهما الله تعالی.

امام زمان نوشته بود هر یک از شما باید کاری کند

در یکی از نامه ها که در اواخر ماه صفر سال ۴۱۰ از ناحیه مقدسه برای شیخ مفید ارسال شده امام چنین می فرمایند:

«بسم الله الرحمن الرحیم، اما بعد، سلام بر تو ای دوستدار مخلص در دین که در ولایت ما مخصوص به یقین گشته ای … پس از ستایش و حمد خداوندی که معبودی جز او نیست و درود به سید و مولی و پیغمبر گرامی ما حضرت محمد صلی الله علیه وآله خداوند توفیقت را در یاری از حق مستدام فرماید و پاداشت را در نشر علوم برای ما به راستی زیاد و فراوان نماید… بدان که ما رخصت یافتیم تا تو را به نامه نگاری مشرف ساخته و دستور دهیم احکام ما را به دوستانمان که نزد تو هستند برسانی، خداوند آنان را به طاعت خود عزیز فرموده و به وسیله رعایت و حراست خود مهم آنان را کفایت فرماید، پس تو به یاری خدا واقف شو بر آن دشمنانی که از دین خدا بیرون رفته اند. بدانچه اکنون برایت بیان می دارم و در رساندن آن به سوی آنان که اطمینان داری بر آن وجهی که برای تو می نویسم…

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند برای ما و شیعیانمان مصلحت دانسته تا مادامی که دولت دنیا در دست فاسقان است جایمان از جای ستمگران دور است، ولی با این حال به احوال شما آگاهیم چیزی از اخبار شما بر ما پوشیده نیست و ما از پیش آمد ناگواری که برای شما اتفاق افتاده آگاه هستیم و این پیشامد بدان سبب شد که بسیاری از شما به سوی آنچه پیشینان صالح از آن روگردان بودند متمایل گشته و بدان عهدی که از ایشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گویا اینان نمی دانند که ما در فکر شما هستیم و از یاد شما بیرون نرفته ایم وگرنه بلای سختی به شما می رسید و دشمنان شما را مستاصل می کردند. پس از خدا بترسید و در بیرون آمدن از فتنه ای که بر سر شما و بر سر آنکه اجلش نزدیک شده سایه افکنده است به ما کمک کنید، و حفظ کنید خود را از آن فتنه کسی که به آرزویش رسیده باشد و آن فتنه نشانه ای است برای حرکت کردن و اظهار نمودن شما امر و نهی ما برای همدیگر. خدا به پایان رساند نور خود را اگر چه مشرکان نخواهند…

چون جمادی الاولی این سال در رسد بدانچه در آن اتفاق می افتد پندگیرید و برای آنچه پس از آن می آید از خواب غفلت بیدار شوید به زودی از آسمان برای شما نشانه و آیت آشکاری ظاهر شود و مانند آن نیز از زمین نمودار شود و در مشرق زمین جریان ناگوار و حزن آوری اتفاق افتد و مردمی که از اسلام بیرون هستند بر سر مردم عراق مسلط شوند و به کردار ناپسند آنها روزی بر مردم عراق تنگ شود و پس از این جریان با نابود شدن مرد سرکش از اشرار اندوه بر طرف شود و از نابودی او مردمان با تقوا و نیکان خوشنود شوند برای آنان که در اطراف جهان اراده انجام حج را دارند وسائل آماده شود و ما را نیز در آماده کردن وسائل حج به اختیار و توافق ایشان سهمی است که آن با نظم و ترتیب در کار آشکار شود. پس هر یک از شما باید کاری کند که او را به دوستی و محبت ما نزدیک گرداند و از آنچه موجب سخط و ناراحتی ماست بپرهیزد زیرا کار ما چنین است که به طور ناگهانی در می رسد و هنگامی در آید که توبه او را سود ندهد و پشیمانی از گناه وی را نجات نبخشد. خداوند راه رستگاری را به شما الهام فرماید و در توفیق یابی به رحمتش درباره شما لطف نماید.»

ویژگی های متفاوت شیخ مفید از نگاه دانشمندان

مفید، یکی از دانشمندان نامی شیعه و مفاخر عالم اسلام است و دارای خصوصیاتی است که او را از سایر علما ممتاز کرده است.

شیخ طوسی یکی از شاگردان مفید در کتاب«فهرست» می‌گوید: محمد بن محمد بن نعمان، مکنی به ابوعبدالله و معروف به ابن معلم، از متکلمین شیعه است که در زمان او ریاست شیعه به او منتهی شد و در علم و صناعت کلام، مقدم بر دیگران بود و در فقه نیز سرآمد فقهای زمان بوده، مردی سریع الانتقال و بافطانت و حاضرجواب بود و او نزدیک به دویست جلد کتاب کوچک و بزرگ تألیف کرده …

نجاشی یکی دیگر از شاگردان مفید می‌گوید:

فضیلت او در فقه و کلام و روایت، وثاقت و علم مشهورتر از آن است که توصیف شود. آنگاه متجاوز از ۱۷۰ کتاب از تألیف او را نام می‌برد.

علامه حلی در کتاب«خلاصه» درباره مفید گوید: او از بزرگ‌ترین مشایخ شیعه و رئیس و استاد آنهاست؛ هرکه پس از او آمده از علم او استفاده کرده است.

علامه بحرالعلوم در«فوائد رجالیه» پس از مدح بسیاری از مفید گوید: تمام جهات فضیلت در او جمع شده و ریاست دانشمندان به او منتهی گشت و همگی در علم و فضل و عدالت و وثاقت و جلالتش متفقند. محاسن آن بزرگوار بسیار و مناقبش بیرون از شمار است. مردی بود سریع الانتقال، حاضرجواب، کثیر الروایه، خبیر در شعر و اخبار و رجال و راستگوترین مردم زمان در حدیث، آشناترین آنها در فقه و کلام بوده، هرکه پس از او آمده از او استفاده کرده است.

علامه نوری پس از ذکر کلام بحرالعلوم می‌گوید: به‌ندرت دیده شده که مطلبی از نظر کتاب و سنت و روایت و درایت در باب امامت و بحث‌ها و برهان‌هایی که در این باب ذکر شده در کتب اصحاب باشد که شیخ مفید پیش از آنان در کتب و رسائل خود ذکری از آنها نکرده و یا اشاره بدانها ننموده باشد و همچنین سخنانی که در رد بر شبهات مخالفین و برهم‌زدن اساس استدلال آنها ذکر شده، به‌جز نادری از آنها بازگشت بقیه به سخنانی است که شیخ مفید در این باره فرموده است.

علامه بزرگوار صدر در کتاب«تأسیس الشیعه» گوید: شیخ مفید در تمام علوم در زمان خود بی‌نظیر و یگانه بوده و ریاست شیعه به او منتهی شد … و در جای دیگر در باره‌اش گوید:«شیخ الشیعه و محیی الشریعه أبوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان مفید …».

این بود قسمتی از گفتار علمای شیعه در باره شخصیت مفید و اما از نظر دانشمندان اهل سنت:

ابن حجر در کتاب«لسان المیزان» در باره او گوید: او عالم شیعه و دارای تألیفات بسیاری است که به دویست کتاب می‌رسد … و به سبب عضدالدوله دارای صولتی عظیم بود. در سال ۴۱۳ از دنیا رفت و هشتاد هزار شیعه جنازه‌اش را تشییع کردند. مردی بود بسیار زاهد و باخشوع و حریص در فراگرفتن علم و دانش. گروه زیادی از او استفاده علمی کردند و خود او در میان شیعه مقام ارجمندی را دارا شد تا بدانجا که گویند بر همه ما منت نهاد. پدرش در شهر واسط معلم بود و در همان جا نیز به دنیا آمد و در قریه عکبرا کشته شد. گویند: عضدالدوله در خانه مفید به دیدنش می‌آمد، هرگاه بیمار می‌شد عیادتش می‌کرد. ابویعلی جعفری که داماد او بوده نقل می‌کند که: شب‌ها اندکی می‌خوابید، سپس برمی‌خاست و به نماز یا مطالعه و یا درس و یا قرائت قرآن مشغول می‌شد.

یافعی در کتاب «مرآه الجنان» در وقایع سال ۴۱۳ گوید: در این سال عالم شیعه و امام رافضه، صاحب مصنفات بسیار و بزرگ شیعیان که معروف به مفید و ابن المعلم بود از دنیا رفت. او کسی بود که در علم کلام و فقه و مناظره، گوی سبقت را از دیگران ربوده و با اهل هر مذهبی مناظره و بحث می‌کرد. در دولت آل‌بویه مکانتی عظیم و مقامی ارجمند داشت.

ابن طی گوید: او مردی بود که صدقات و خیرات و خشوعش بسیار و نماز و روزه‌اش زیاد و لباسش زبر و خشن بود.

و دیگری گوید: گاه‌گاهی عضدالدوله به دیدن او می‌آمد. بدنی نحیف و رنگی گندمگون داشت. هفتاد و شش سال عمر کرد و بیش از دویست جلد کتاب نوشت. روز فوتش مشهور است؛ در آن روز، هشتاد هزار شیعه او را تشییع کردند و فوت او در ماه رمضان اتفاق افتاد.

ابن کثیر شامی در کتاب«البدایه و النهایه» گوید: محمد بن محمد بن نعمان، ابوعبدالله، معروف به ابن المعلم، بزرگ شیعه و مصنف و مدافع ایشان بود و او کسی بود که سلاطین اطراف بدو معتقد بودند؛ زیرا در آن زمان، میل به مذهب شیعه بسیار شده بود. در مجلس درس او بسیاری از علمای مذاهب مختلفه حاضر می‌شدند.

علامه امینی در«الغدیر» پس از نقل این کلام می‌گوید: از این کلام استفاده می‌شود که او پیشوای ملت مسلمان آن زمان و مورد احترام همگان بوده، نه پیشوای شیعه تنها.

محمد بن احمد ذهبی در کتاب«العبر بخبر من غبر»، در وقایع سال ۴۱۳ گوید: شیخ مفید، ابوعبدالله، محمد بن محمد نعمان بغدادی کرخی و به ابن المعلم نیز معروف بوده؛ عالم شیعه و امام رافضیان و دارای تصنیفات بسیار بوده است. ابن ابی‌طی در«تاریخ امامیه» گفته است: او شیخ مشایخ این طایفه و زبان گویای شیعه و در علم کلام و فقه و مناظره، رئیس همگان بوده است، با اهل هر مذهب مناظره می‌نمود و در دولت آل‌بویه جلالتی عظیم داشت.

خطیب بغدادی در جلد ۱۰، صفحه ۳۸۲«تاریخ بغداد» تحت شماره ۵۵۵۳ در شرح حال عبیدالله بن عبدالله، مکنی به ابوالقاسم خفاف، معروف به ابن النقیب که یکی از فضلای اهل سنت و علمای متعصب ایشان بوده می‌نویسد:«چون خبر مرگ مفید به او رسید از غایت سرور و شادی خانه خود را آراسته ساخت و به اصحاب خود دستور داد که او را تهنیت گویند و به ایشان می‌گفت: اکنون که مرگ شیخ مفید را دیدم دیگر مرگ بر من دشوار نیست».

استادان
الف) علمای شیعه‌
۱. ابن قولویه قمی، متوفای ۳۶۸؛ ۲. شیخ صدوق، متوفای ۳۸۱؛ ۳. ابن ولید قمی، متوفای ۳۶۸؛ ۴. ابوغالب زراری، متوفای ۳۶۸؛ ۵. ابن جنید اسکافی، متوفای ۳۸۱؛ ۶. ابوعلی صولی بصری، زنده در سال ۳۵۲؛ ۷. ابوعبدالله صفوانی، زنده در سال ۳۴۶.

ب) علمای سنی‌
۱. شیخ علی بن عیسی رمانی، متوفای ۳۸۴؛ ۲. محمد بن عمران مرزبانی، متوفای ۳۸۴؛ ۳. ابوبکر محمد بن سالم، معروف به حافظ جعابی، متوفای ۳۵۵.

شاگردان‌
۱. سید مرتضی علم‌الهدی، متوفای ۴۳۶؛ ۲. سید رضی، متوفای ۴۰۶؛ ۳. شیخ طوسی، متوفای ۴۶۰؛ ۴. نجاشی، متوفای ۴۵۰؛

5. ابوالفتح کراجکی، متوفای ۴۴۹؛ ۶. ابویعلی جعفر بن سالار، متوفای ۴۶۳.

تألیفات‌

بنا بر نقل شیخ طوسی، شاگرد برجسته شیخ مفید، وی نزدیک به ۲۰۰ عنوان کتاب تألیف کرده است. فهرست آثار او به این شرح است:

1. الرساله المقنعه
2. تصحیح الاعتقادات
3. الأرکان فی دعائم الدین
4. کتاب الإیضاح فی الإمامه
5. کتاب الافصاح فی الامامه
6. کتاب الإرشاد
7. کتاب العیون و المحاسن
8. کتاب الرد علی الجاحظ العثمانیه
9. کتاب نقض المروانیه
10. کتاب نقض فضیله المعتزله
11. کتاب المسائل الصاغانیه
12. کتاب مسائل النظم
13. کتاب المسأله الکافئه فی إبطال توبه الخاطئه
14. کتاب النقض علی ابن عباد فی الإمامه
15. کتاب النقض علی علی بن عیسی الرمانی
16. کتاب النقض علی أبی عبد الله البصری کتابه فی المتعه
17. کتاب الموجز فیها
18. کتاب مختصر المتعه
19. کتاب مناسک الحج
20. کتاب مناسک الحج المختصر
21. کتاب المسائل العشره فی الغیبه
22. کتاب مختصر فی الغیبه
23. کتاب مسأله فی المسح علی الرجلین
24. کتاب مسأله فی نکاح الکتابیات
25. کتاب جمل الفرائض
26. کتاب مسأله فی الإراده
27. کتاب مسأله فی الأصلح
28. کتاب أصول الفقه
29. کتاب الموضح فی الوعید
30. کتاب مَسارُّ الشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه
31. کتاب کشف الألباس
32. کتاب کشف السرائر
33. کتاب الجمل
34. کتاب لمح البرهان
35. کتاب مصابیح النور
36. کتاب الأشراف
37. کتاب الفرائض الشرعیه
38. کتاب النکت فی مقدمات الأصول
39. کتاب إیمان أبی طالب
40. کتاب مسائل أهل الخلاف
41. کتاب‌ أحکام النساء
42. کتاب عدد الصوم و الصلاه
43. کتاب الرساله إلی أهل التقلید
44. کتاب التمهید
45. کتاب الانتصار
46. کتاب الکلام فی الإنسان
47. کتاب الکلام فی وجوه إعجاز القرآن
48. (کتاب) الکلام فی المعدوم
49. کتاب الرساله العلویه
50. کتاب أوائل المقالات
51. کتاب بیان وجوه الأحکام
52. کتاب المزار الصغیر
53. اَلإعلام بِما اتّفَقَتْ عَلَیهِ الامامیّه مِنَ الاَحْکام
54. کتاب جواب المسائل فی اختلاف الأخبار
55. کتاب العویص فی الأحکام
56. رساله الجنیدی إلی أهل مصر
57. کتاب النصره فی فضل القرآن
58. کتاب جوابات أهل الدینور (دینور)
59. کتاب جوابات أبی جعفر القمی
60. کتاب جوابات علی بن نصر العبدجانی (الغندجانی ظ)
61. کتاب جوابات الأمیر أبی عبد الله
62. کتاب جوابات الفارقیین فی الغیبه
63. کتاب نقض الخمس عشره مسأله علی البلخی
64. کتاب نقض الإمامه علی جعفر بن حرب
65. کتاب جوابات ابن نباته
66. کتاب جوابات الفیلسوف فی الاتحاد
67. کتاب جوابات أبی الحسن سبط المعافی بن زکریا فی إعجاز القرآن
68. کتاب جوابات أبی اللیث الأوانی
69. الکلام علی الجبائی فی المعدوم
70. کتاب جوابات النضر بن بشیر فی الصیام
71. النقض علی الواسطی
72. کتاب الإقناع فی وجوب الدعوه
73. کتاب المزورین عن معانی الأخبار
74. کتاب جوابات أبی الحسن النیسابوری (النیشابوری)
75. کتاب البیان فی تألیف القرآن
76. کتاب جوابات الترقفی فی فروع الفقه
77. الرد علی ابن کلاب فی الصفات
78. کتاب النقض علی الطلحی فی الغیبه
79. کتاب فی إمامه أمیر المؤمنین علیه‌السلام من القرآن
80. کتاب فی تأویل قوله تعالی فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکرِ
81. المسأله الموضحه عن أسباب نکاح أمیر المؤمنین علیه‌السلام
82. کتاب الرساله المقنعه فی وفاق البغدادیین من المعتزله لما روی عن الأئمه علیهم السلام
83. کتاب جوابات مقاتل بن عبد الرحمن عما استخرجه من کتب الجاحظ
84. کتاب جوابات بنی عرقل (عرقان)
85. المسأله علی الزیدیه
86. المجالس المحفوظه فی فنون الکلام
87. کتاب الأمالی المتفرقات
88. کتاب نقض کتاب الأصم فی الإمامه
89. کتاب جوابات مسائل اللطیف من الکلام
90. کتاب الرد علی الخالدی فی الإمامه
91. کتاب الاستبصار فیما جمعه الشافعی
92. کتاب الکلام فی الخبر المختلق بغیر أثر
93. کتاب الرد علی العتیقی فی الشوری
94. کتاب أقسام مولی فی اللسان
95. کتاب جوابات أبی الحسن الحصینی
96. مسائل الزیدیه
97. کتاب [جوابات] المسأله فی أقضی الصحابه
98. مسأله فی تحریم ذبائح أهل الکتاب
99. کتاب مسأله فی البلوغ
100. کتاب مسأله فی العتره
101. کتاب الزاهر فی المعجزات
102. کتاب جوابات أبی جعفر محمد بن الحسین اللیثی
103. النقض علی غلام البحرانی فی الإمامه
104. کتاب النقض علی النصیبی فی الإمامه
105. کتاب مسأله فی النص الجلی
106. کتاب الکلام فی حدث (حدوث) القرآن
107. کتاب جوابات الشرقیین فی فروع الدین
108. کتاب مقابس الأنوار فی الرد علی أهل الأخبار
109. الرد علی الکرابیسی فی الإمامه
110. کتاب الکامل فی الدین
111. کتاب الافتخار
112. الرد علی القتیبی فی الحکایه و المحکی
113. کتاب الرد علی الجبائی فی التفسیر
114. کتاب الجوابات فی خروج [الإمام] المهدی [علیه‌السلام]
115. کتاب الرد علی أصحاب الحلاج
116. کتاب تاریخ الشریعه
117. کتاب تفضیل الأئمه [علیهم السلام] علی الملائکه
118. کتاب المسأله الجنبلیه
119. کتاب قضیه العقل علی الأفعال
120. مسأله محمد بن الخضر الفارسی
121. کتاب جوابات أهل طبرستان
122. کتاب فی الرد علی الشعیبی
123. کتاب جوابات أهل الموصل فی العدد و الرؤیه
124. کتاب مسأله فی تخصیص الأیام
125. کتاب مسأله فی معنی قول النبی صلی الله علیه و آله أصحابی کالنجوم
126. کتاب مسأله فیما روته (رواه) العامه
127. کتاب مسأله فی القیاس مختصر
128. کتاب المسأله الموضحه فی تزویج عثمان
129. کتاب الرد علی ابن عون فی المخلوق
130. کتاب مسأله فی معنی قوله [ع] إنی مخلف فیکم الثقلین
131. کتاب مسأله فی خبر ماریه
132. کتاب فی قوله [ص] أنت منی بمنزله هارون من موسی
133. کتاب جوابات ابن الحمامی
134. کتاب فی الغیبه
135. کتاب فی تفضیل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام علی سائر أصحابه
136. کتاب مسأله فی قوله المطلقات
137. کتاب جوابات (جواب) المافروخی فی المسائل
138. کتاب جواب (جوابات) ابن واقد السنی
139. کتاب الرد علی ابن رشید فی الإمامه
140. کتاب الرد علی ابن الإخشید فی الإمامه
141. کتاب مسأله فی الإجماع
142. کتاب مسأله فی میراث النبی علیه و آله السلام
143. الأجوبه عن المسائل الخوارزمیه
144. کتاب الرساله إلی الأمیر أبی عبد الله و أبی طاهر بن ناصر الدوله فی مجلس جری فی الإمامه
145. کتاب مسأله فی معرفه النبی [صلی الله علیه و آله] بالکتابه
146. مسأله فی وجوب الجنه لمن تنسب ولادته إلی النبی [صلی الله علیه و آله]
147. کتاب الکلام فی دلائل القرآن
148. جواب الکرمانی فی فضل النبی [ص] علی سائر الأنبیاء
149. کتاب العمد فی الإمامه
150. مسأله فی انشقاق القمر و تکلیم الذراع
151. کتاب مسأله فی المعراج
152. مسأله فی رجوع الشمس
153. المسأله المقنعه فی إمامه أمیر المؤمنین علیه‌السلام
154. کتاب الرساله الکافیه فی الفقه
155. المسائل الحرانیه
156. الرساله العزیه
157. کتاب النصره لسید العتره
158. مسأله فی المواریث
159. کتاب البیان عن غلط قطرب فی القرآن
160. مسأله فی الوکاله
161. کتاب فی القیاس
162. شرح کتاب الأعلام
163. النقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرأی
164. کتاب جواب أبی الفرج بن إسحاق عما یفسد الصلاه
165. نهج البیان عن سبل [سبیل] الإیمان
166. کتاب المسائل الوارده عن أبی عبد الله محمد بن عبد الرحمن الفارسی المقیم بالمشهد بالنوبندجان
167. کتاب مناسک الحج
168. عمد مختصره علی المعتزله فی الوعید
169. کتاب جواب أهل جرجان فی تحریم الفقاع
170. الرد علی أبی عبد الله البصری فی تفضیل الملائکه
171. کتاب الکلام فی أن المکان لا یخلو من متمکن
172. جواب أهل الرقه فی الأهله و العدد
173. کتاب جواب أبی محمد الحسن بن الحسین النوبندجانی المقیم بمشهد عثمان
174. کتاب جواب (جوابات) أبی الفتح محمد بن علی بن عثمان
175. النقض علی الجاحظ
176. فضیله المعتزله[۳]
177. الاختصاص

حضور ۸۰ هزار شیعه در خاکسپاری

شیخ مفید در دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ قمری در بغداد و پس از ۷۷ سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجلیل فراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت.

شیخ طوسی، که خود در تشییع جنازه او حضور داشته است، می‌گوید:

«روز وفات او از کثرت شیعه و سنی برای ادای نماز و گریستن بر او، همانند و نظیر نداشته است». ۸۰ هزار تن از شیعیان، او را تشییع کردند و سید مرتضی علم‌الهدی بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد(ع)، پایین پای آن حضرت، نزدیک قبر استادش ابن قولویه، مدفون شد.

منبع: تهیه شده در تحریریه مبلغ